प्रेम स्वरूप आई वात्सल्यसिंधु आई
बोलावू तुज आता मी कोणत्या उपायी
कवी माधव जुलियन (स्रोत: साभार इंटरनेट)
मराठीतले प्रसिद्ध कवी माधव त्र्यंबक पटवर्धन उर्फ माधव जूलियन यांचे शब्द, आणि भारतरत्न लतादीदी यांचा सुमधुर आवाज असलेलं हे गीत प्रसिद्ध आहे. आईचं महत्व खूप छानपणे कवि जुलियन यांनी या गाण्यात सांगितलं आहे. आपल्या सर्वांच्या जीवनात आईचं महत्व शब्दांत न सांगता येण्यासारखं आहे. जगात आपण केवळ आपणच आपल्या देशाला ‘माता’ म्हणतो. आई हा आपल्यासाठी पहिला गुरु आहे, पंढरीतल्या विठुरायालाही वारकरी माऊलीच म्हणतात. रोज आईच्या पायावर डोकं ठेवून नमस्कार करायला सांगणारी, तिन्ही देवांपेक्षाही श्रेष्ठ मानणारी आपली संस्कृती आईबद्दल बोलताना थकणार नाही. अशा थोर परंपरा जपणारी आपली महान संस्कृती. तर आईला समर्पित असणारा दिवस म्हणजे मातृदिन (mother's day) पण हा मातृदिन आपल्या संस्कृतीचा भाग आहे का? तो कधी सुरू झाला? कसा सुरू झाला? ही सगळी माहिती जाणून घेऊयात.
हा मातृदिन हा आपल्या भारतीय संस्कृतीचा भाग नाही. मग हा कसं काय आपण हा साजरा करतो? हा खरंतर पाश्चात्य संस्कृतीतून स्वीकारला आहे, हे आता आपल्याला माहीत आहेच. आपण दुसर्‍यांच खास करून पाश्चत्यांचं अनुकरण लगेच करतो, ते चांगलं की वाईट या वादात पडायचं कशाला? आपल्या संस्कृतीनुसार गुरुपौर्णिमेला आपला मातृदिन असतो. पण दुसर्‍याच्याकडे असलेलं काही चांगलं वाटलं तर ते स्विकारावं ही आपली एक पद्धत आहे. तर वर सांगितल्याप्रमाणं आई जन्म देते, आपल्याला घडवते, उत्तम संस्कार करते, आपल्यासाठी रात्रीचा दिवस करते. तिचे अनंत उपकार असतात आपल्यावर. यातून उतराई तर होता येत नाही पण तिचे आभार मानण्यासाठी हा दिवस निवडला गेला आहे. प्राचीन इतिहासात माता व मातृत्वाचा उत्सव ग्रीक व रोमन यांनी केल्याचे दाखले मिळतात. रिया व क्यबेल या मातृदेवतांच्याप्रीत्यर्थ ते ग्रीक-रोमन सण साजरे करत असत. मे महिन्याचा दुसरा रविवार हा मातृदिन मानला जातो. जगात मातृदिन सुरू करण्याचं श्रेय अमेरिकी महिला अॅना मारीया जार्विस (Anna maria Jarvis) यांना जातं. अॅना यांचा जन्म अमेरिकेच्या पश्चिमी व्हर्जिनिया मध्ये झाला होता. अ‍ॅनाची आई; तिचं नाव अॅन रीस जार्विस. त्या एक शांतता चळवळीतील कार्यकर्त्या होत्या. तो काळ अमेरिकेतील गृह युद्धाचा होता. जे सैनिक युद्धात जखमी होत, त्यांची सेवा शुश्रूषा करण्याचं काम या अॅन रीस जार्विस करायच्या. त्यांनी पुढे जाऊन मातृदिन कार्यकारी मंडळ सुरू केलं, ज्याद्वारे लोकांच्या आरोग्यासंबंधी तक्रारींचं निराकरण करता यावं. तिथल्या चर्चमध्ये रविवारी काही अभ्यासवर्ग घ्यायची. बायबलबद्दल ते अभ्यासवर्ग चाललेले असायचे. आपल्या आईबरोबर छोटी अॅनाही त्या ठिकाणी जात असे. शिकवता शिकवता आईने एक इच्छा व्यक्त केल्याचं ऐकलं, आई म्हणाली की भविष्यात एक दिवस असा यावा की आई आणि मातृत्व यांना तो दिवस समर्पित असावा. अशी इच्छा व्यक्त करण्याचं काय तर अमेरिकेमध्ये त्याकाळात केवळ पुरुषांशी संबंधित दिवस साजरे केले जात असत. त्यावेळी अॅना यांचं वय १० ते १३ वर्षाच्या दरम्यान असेल. १९०५ मध्ये जेंव्हा त्यांच्या आईचं निधन झालं त्याच्या साधारणतः दोनेक वर्षांनंतर त्यांनी व त्यांच्या मित्रपरिवाराने या मातृदिनाची सरकार दरबारी नोंद व्हावी यासाठी अभियान चालवलं. १९०८ मध्ये पहिल्यांदा मातृदिन साजरा करण्यात आला. यावेळी अॅना यांचं मत असं होतं की आई गेल्यावर तिच्या आठवणीत आसवं गाळण्यापेक्षा जीवंत असताना तिच्या मुला-बाळांनी तिच्याप्रती प्रेम-कृतज्ञता व्यक्त करावी, तिचा मान-सन्मान करावा. जर असा सगळीकडे खास मातृदिन साजरा केला जाईल तर आई व बाकी कुटुंबामध्ये असणारा बंध अधिक घट्ट होईल.
१९०८ मध्ये जेंव्हा अमेरिकी काँग्रेससमोर मातृदिनासंबंधी प्रस्ताव आला तर त्याची हेटाळणी करण्यात आली, याला बहुमातृदिन म्हणण्यात यावं अशी चेष्टा केली आणि हा प्रस्ताव फेटाळला गेला. पण अॅना यांनी आपलं अभियान चालूच ठेवलं. आणि अखेर सहा वर्षानी त्यांच्या अभियानाला यश आलं, ८ मे १९१४ या दिवशी अमेरिकी संसदेने मे महिन्याच्या दुसर्‍या रविवारी मातृदिन साजरा करण्याची घोषणा केली. अमेरिकेचे तत्कालीन राष्ट्रपती वुड्रो विल्सन (Woodrow Wilson) यांनी हा दिवस संपूर्ण देश स्तरावर साजरा करण्यात यावा असा आदेश दिला. आणि त्यानंतर आजतागायत ही परंपरा चालू आहे, आणि संपूर्ण जगभर मान्यता पावली आहे. पण उत्सव म्हणलं की तो साजरा करण्यासाठी सजावट आली, भेटवस्तू आल्या, नाही नाही हे आताचं फॅड नाहीए, हे जेंव्हा अॅना जार्विस हयात होत्या, तेंव्हाही चालू होतं. त्यांनी सुरू केलेल्या या उत्सवाला बाजरीकरणाचं स्वरूप प्राप्त झाल्याचं पाहून साहजिकच त्यांना वाईट वाटलं. आपल्या आईसोबत बसून वेळ घालवा, तुम्ही तुमच्या हाताने बनवलेल्या भेटवस्तू तिला द्या, बाजारातून आणलेल्या नकोत, हे लोकांना सांगून जनजागृती करण्यासाठीही त्यांनी खूप प्रयत्न केले.
आजही आपण तेच करत आहोत. बाहेरून काहीतरी आणून द्यायचं, जे छान पॅक केलेलं असतं. सोशलमीडियावर पोस्ट किंवा ते स्टेटस् म्हणून आईसोबत एक फोटो लावला की झाला का हो मातृदिन? आईला आपल्या लेकराच्या सगळ्याच कृतींबद्दल कौतूक वाटतं. ती काहीच तक्रार करत नाही. पण आपलं ते काम आहे की तिला खरंच कशाची गरज आहे हे आपण ओळखून घेतलं पाहिजे. तिच्या सोबत वेळ घालवला पाहिजे. वर्षांनुवर्षाच्या धावपळीत तिच्या ज्या इच्छा राहिल्या असतील त्या पूर्ण कशा करता येतील याकडे लक्ष द्यावं. आईला त्यासाठी पाठिंबा द्यायला हवा. पोटापाण्याच्या निमित्तानं जे पालकांपासून दूर आहेत त्यांना शक्य नाही होणार कदाचित पण जे जवळ आहेत त्यांनी हे करावं, जे करत असतील त्यांचं कौतूक करायला हवंच. आईबद्दल बोलू लिहू तेवढं कमीच आहे. जाता जाता शेवटी मातृदिनाच्या निमित्तानं या नारायण सुर्वेंच्या गाण्याच्या ओळी आठवल्या आणि डोळ्याच्या कडा ओल्या झाल्या,
‘हंबरून वासराले
चाटती जवा गाय
तवा मले तिच्यामंदी
दिसती माझी माय’
जगातल्या सर्व मातांना माझा साष्टांग दंडवत!.!.!
